Politiek vuurwerk in Rome, dat knalt tot in Brussel

De Italiaanse premier Renzi dacht er in februari dit jaar goed voor te staan. Zijn beoogde hervormingsplannen zouden zeker op een meerderheid kunnen rekenen. Maar dat bleek op 4 december een illusie te zijn. Zoals Johan Cruijff al stelde: ‘Als Italianen één kans krijgen, maken ze er twee’. En daarom betekent de afwijzing van Renzi’s hervormingsplannen veel meer: Renzi treedt af en door de populariteit van eurosceptische partijen, knalt het politieke Italiaanse vuurwerk door tot in Brussel. De Italianen scoren, maar niet zoals Renzi had gewild.

De genialiteit van de Italianen

De voorzitter van de Europese Commissie sprak op 5 december – een dag na het Italiaanse referendum – zijn zorgen uit over de voor Europa teleurstellende uitslag. Zestig procent van de Italianen stemden tegen de politieke hervormingen van de pro-Europese premier Renzi. Jean Claude Juncker probeert echter hoopvol te blijven: ‘Ik ben teleurgesteld, maar dit is geen ramp. Want gezien de Italiaanse genialiteit, zullen de Italianen er het beste van kunnen maken’.[1] Het vertrouwen van Juncker in de Italianen lijkt zodoende groter te zijn dan het vertrouwen van de Italianen in de hervormingsplannen van de sociaaldemocratische premier Matteo Renzi. Hoewel, Italiaanse polls wezen voorafgaand aan 4 december uit dat veel Italianen de inhoud van het referendum niet kennen. Maar dankzij oppositiepartijen als de Vijfsterrenbeweging (Movimento 5 Stelle), wist iedere Italiaan wat de gevolgen van een nee-stem zouden zijn: het aftreden van Matteo Renzi. En zo geschiedde. Maar hoe heeft het zo ver kunnen komen en waarom wordt het referendum in één adem genoemd met speculaties over een nieuwe breuk in de Europese Unie? Want Juncker mag dan aangeven dat ‘wij ons moeten laten inspireren door de Italiaanse genialiteit’, in werkelijkheid luidt de uitslag van het referendum een onzekere periode in: zowel voor Italië als voor de Europese Unie.

Hoe de inhoud naar de achtergrond verdween

Premier Renzi van onze zusterpartij Partito Democratico is sinds zijn aantreden in 2014 een man met een missie. De Italiaanse politiek moet minder stroperig worden: een daadkrachtigere regering die besluiten sneller kan uitvoeren. Dat was zijn droom. Daarom wilde hij de macht van de Senaat – de Italiaanse Eerste Kamer – inperken: alles om de slagkracht van het parlement te vergroten en het de Italiaanse regering gemakkelijker te maken veranderingen door te voeren. Tot zover de inhoud van de hervormingsplannen, die – toen Renzi de voorstellen in februari dit jaar bekendmaakte – op brede steun van de bevolking konden rekenen. Waarschijnlijk beschouwde Renzi de uitslag van het referendum als een zekerheid. Daarom besloot hij zijn politieke toekomst aan het referendum te verbinden. ‘Als de politieke klasse niet wil veranderen, dan doet ze het maar zonder mij’ zei hij in november nog tegen verschillende Italiaanse media. Anders gezegd: als de Italianen op 4 december tegen de grondwetswijziging zouden stemmen, zou Renzi aftreden. Die verklaring was koren op de molen van de Vijfsterrenbeweging.

Waarom Europa haar adem inhoudt

Renzi’s tegenstanders grepen de misrekening van de sociaaldemocraat met beide handen aan. Ze speelden slim in op de onvrede in het land en vormden het referendum om tot een stemming over het vertrouwen in Matteo Renzi zelf. Oppositiepartijen benadrukten dat een ‘nee’ een stem tegen Renzi was, wiens populariteit zwaar onder druk stond door de vanuit Europa opgelegde bezuinigingen en de vluchtelingencrisis. Zo verdween de inhoud van het referendum naar de achtergrond. Uit peilingen bleek dat weinig Italianen wisten waar het referendum eigenlijk om ging. Het maakt Beppe Grillo – leider van de eerder genoemde eurosceptische Vijfsterrenbeweging – weinig uit. De reden dat de aandacht – en vrees – voor het Italiaanse referendum groot was, wordt met name veroorzaakt door deze eurosceptische partij: komiek Beppe Grillo pleit openlijk voor terugtrekking uit de eurozone. En sinds de voor de Vijfsterrenbeweging zeer succesvol verlopen lokale verkiezingen eerder dit jaar, is de partij, net als Renzi’s Partito Democratico een van de grootste kanshebbers voor het premierschap. Dat is dus waar ‘het gevaar’ voor Europa schuilt en verklaart waarom de nasleep van het Italiaanse referendum in Brussel en andere landen met argusogen wordt gevolgd. Maar ook op andere fronten kan onrust en instabiliteit in Italië gevolgen hebben voor Europa. Beelden van bootvluchtelingen op de Middellandse zee en fragmenten over falende Italiaanse banken wisselden elkaar deze zomer voortdurend af. De crisis op zee duurt onverminderd voort, maar de bankencrisis werd op het laatste moment afgewend. Of het ingewikkelde plan waarmee het Renzi lukte om de banken overeind te houden, stand zal houden onder een nieuwe premier, moeten gaan blijken.

Een mogelijk domino-effect

Renzi beoogde een daadkrachtig Italiaans politiek systeem, waarin veranderingen sneller doorgevoerd konden worden. Maar de politieke omwenteling die opeens in een stroomversnelling lijkt te komen, was hoogstwaarschijnlijk niet de verandering die de premier voor ogen had. Nieuwe verkiezingen liggen dus in het verschiet. Als de eurosceptische Vijfsterrenbeweging vervolgens de macht grijpt, klopt een nieuwe – in dit geval Italiaanse – uitdaging op de deur van Brussel. Beppe Grillo heeft de Italianen een referendum beloofd over de vraag of Italië uit de eurozone moet stappen. Daar knelt echter de Italiaanse schoen. De Italiaanse grondwet staat namelijk geen referendum toe over internationale verdragen. Maar een eurosceptische wind uit Italië zal de Europese Unie zeker geen goed doen. Komende weken wordt duidelijk of en wanneer nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven of dat gekozen wordt voor een – benoemde – interim-regering. Dan pas weten we of Cruijffs uitspraken ook politiek relevant zijn: Blijft het bij een nieuwe sociaaldemocratische premier of grijpen de Italianen hun kans en leidt het ene dominosteentje tot het volgende?

[1] Nieuwsuur maandag 5 december 2016: http://nos.nl/nieuwsuur/video/2146720-zorgen-over-anti-europagevoel-bij-juncker.html

Geschreven door: Merel Diemont (www.thebestofbologna.com)