Kort en nauwelijks krachtig. De sociaaldemocratische regering in Spanje is na driekwart jaar alweer ten onder gegaan. Op 13 februari haalde de begroting niet de vereiste meerderheid. Twee dagen later schreef premier Pedro Sánchez verkiezingen uit. Deze zullen plaatsvinden op 28 april, vlak voor de Europese en de Spaanse regionale en gemeentelijke verkiezingen.
Het gebrek aan steun voor de begroting kwam niet uit de lucht vallen. De minderheidsregering van Sánchez steunde op het linkse Podemos en op enkele regionale partijen van de Basken en de Catalanen. Met name die laatste groep vormde met de aanhoudende spanningen tussen Catalonië en Madrid een onzekere bondgenoot. In juni waren de Catalanen wel bereid tot steun tegen de grote vijand, de rechts-conservatieve regering van de Partido Popular (PP), waardoor de sociaaldemocraten via een constructieve motie van wantrouwen het roer konden overnemen. In deze zin vertoont Spanje een parallel met het Britse Lagerhuis: er is eensgezindheid waar men tegen is, maar een meerderheid voor een nieuw program bleek moeilijker.
De sociaaldemocratische regering onder Pedro Sánchez begon veelbelovend: Sánchez haalde de banden met het opkomende feminisme aan door een meerderheid aan vrouwen in het kabinet te benoemen. Verschillende vakministers met een goede staat van dienst zorgden voor een stevige ploeg. Het kabinet besloot lastige dossiers bij de horens te nemen zoals de verplaatsing van dictator Franco uit zijn praalgraf in de Vallei der Gevallenen. Maar eveneens startte de PSOE haar ‘inkomenspact’ en ‘agenda voor rechtvaardig herstel’: het sociaaldemocratische programma dat arbeid, inkomen en publieke voorzieningen weer centraal stelt. Zo verhoogden de sociaaldemocraten de pensioenen, schroefden ze de bedrijfscontroles op overtredingen van de arbeidswetten en illegale flexcontracten op, en als klap op de vuurpijl verhoogde de regering sinds 1 januari het minimumloon met 22%(!). Omdat de regering de wankele steun voor de begroting al aan zag komen, zijn deze maatregelen separaat via koninklijke decreten door het parlement geloodst.
Want de hoofdmoot van het linkse beleid zat natuurlijk in de begroting. Een verhoging van de belasting op grote vermogens, private winsten, een belasting op digitale bedrijven. Deze belastingen werden vervolgens weer uitgegeven door de publieke bestedingen met 6,4% op te schroeven. Kortom, werkelijk een links program. Om toch de Catalaanse stemmen binnen te harken werd er ook een fors investeringsprogramma in Catalonië in de begroting geplaatst.
Hoe kon het dan toch misgaan? De krant El País stelt dat het een bedrijfsongeval was, waarbij onder de Catalanen oud-president Puigdemont weer de overhand kreeg. Samen met enkele Catalaanse leiders die nu nog vastzitten en wiens proces in dezelfde week als de begrotingsbehandeling viel, voelde hij weinig voor het redden van een Spaanse regering. Van de andere kant waren de Catalaanse eisen, zoals het recht op zelfbeschikking (lees: een nieuw legaal referendum) simpelweg onacceptabel voor de sociaaldemocraten.
En zo sneuvelt dus een oprecht links programma, en wellicht ook Pedro Sánchez – die na jaren intern partijgeweld nu net lekker in het zadel zat. Valt hem iets te verwijten? Enerzijds wekt het bevreemding dat de regering het zo heeft weten te plannen dat de begrotingsbehandeling in precies dezelfde week viel als de start van het proces tegen de Catalaanse leiders. In de Spaanse politieke niet op samenwerking gerichte cultuur schijnt er nauwelijks communicatie te zijn tussen de hoofdrolspelers. Sánchez heeft niet eens contact opgenomen met Puigdemont, waardoor onderhandelingen snel strandden.
Anderzijds heeft de PSOE haar hand niet slecht gespeeld. Het was al een klein wonder dat ze de nieuwe regering überhaupt tot stand wist te brengen, en aan de slag kon met haar 85 van de 350 parlementszetels. De kiezers hebben nu kunnen zien dat een sociaaldemocratische regering ook echt links beleid betekent: het minimumloon en de pensioenen zijn zichtbare dossiers, en de zelfverzekerde koers heeft de partij weer smoel gegeven. De partij staat niet voor niets al enige maanden aan kop in de peilingen; met de nieuwe verkiezingen in zicht staat de PSOE er zeker niet slecht voor. Helaas is dat goeddeels wel te danken aan een interne leiderschapsstrijd bij de links-radicale gedoogpartner Podemos, waardoor vele linkse kiezers weer naar de oude PSOE terugkomen. Van de andere kant betekent dit dat één strategisch doel zeker gehaald zal worden: de PSOE blijft de grootse op links.
Een groter probleem is dat het Spaanse politieke landschap een nieuwkomer erbij heeft gekregen in het extreemrechtse VOX, dat tijdens de regionale verkiezingen in Andalusië doorbrak – waarbij het sociaaldemocratische bolwerk voor het eerst in decennia in rechtse handen kwam. De opkomst van VOX heeft plots het gevaar op een rechtse meerderheid duidelijk gemaakt. Andalusië bewijst de oude these dat rechts ook in Spanje liever met extreemrechts zaken doet, dan met links. Net als de PVV trekt VOX de rechtse PP en Ciudadanos (Cs) verder naar rechts.
De komende verkiezingen zijn zodoende ‘de verkiezingen die niemand wilde’ geworden: de PSOE niet (want wellicht hierna weer in de oppositie), de rechtse partij PP niet (want fors op verlies), en bovenal de Catalanen niet (want een rechtse regering brengt een dialoog verder weg dan ooit). Maar dat kan voor de laatsten ook een strategie zijn: meer haat tegen Spanje betekent meer enthousiasme voor de onafhankelijkheid.
De PSOE oogt echter strijdbaar aan de vooravond van deze verkiezingen. Sánchez hoopt zetels van het centrumrechtse Cs af te snoepen, dat met extreemrechts in zee is gegaan. Veel zal afhangen van de vraag of Sánchez de puzzel op kan lossen die bij alle Europese sociaaldemocraten voorligt: kan hij het debat laten gaan over sociaaleconomische thema’s (minimumloon, arbeid, zorg, pensioen) in plaats van over identiteit (Catalonië versus Spanje)? Met het proces tegen de Catalaanse leiders de komende maanden vol in de schijnwerpers zal dat een behoorlijke uitdaging zijn.
Peilingen electocracia.com, feb 2019.
Door Twan van Lieshout
